Автор: Мунтазир Заман

Дереккөз: ahadithnotes.wordpress.com

Редакциядан: Қазіргі уақытта көптеген мұсылмандар білімсіздік пен ізденістің жоқтығы салдарынан ислам ғұламалалары туралы тар түсінік пен дұрыс ойдың қалыптаспауына душар болып отыр. Оған қоса, уахабилердің ауқымды түрде жасаған дағуаттарынан соң еліміздегі жамағаттың дені ханафи мәзхабы туралы теріс ойдың ықпалына түсіп, шынайы шариғи білім мен ең мықты дін ғұламалары тек Сауд өлкесінде деп есептейтін күйге жетті. Бұл өз кезегінде, ханафилердің арасында да белгілі түрде резонанс тудырып, қазіргі таңда ислам әлемінде ханафи мәзхабының белді ғалымдары жоқ секілді көріне бастады.

Осы олқылықтардың орынын толтыру мақсатында, бұл шағын мақаланы қазақ тіліне аударып, оқырманның назарына ұсынуды жөн көрдік.

Мына сілтемелер арқылы «Дарул-Улум Деобанд» жайлы жалпы мағлұматтарды оқи аласыз:

http://hanafi.kz/?p=378

http://vk.com/hanafi_atyrau?w=wall-69612881_6225 

Алғы сөз

Өзінің Ислам ақиқатын сақтап калу жайлы уәдесіне сай, Алла Тағала Ислам тарихы бойынша таңдаулы адамдар мен топтарға дініміздің асыл мұрасын сақтау міндетін жүктеген. Сенім қағидаларында ретсіздік туындағанда, Ахмад ибн Ханбәлдің (рахимахуллаһ) еңбектері Муғтазила ағымының кереғар пікірлеріне тосқауыл болды; саяси тұрақсыздық кезінде, Салахуд-дин әл-Аюби секілді тұлғалар мұсылман әскерін шайқасу үшін жұмылдыра білді және рухани құлдырау кезінде, әл-Ғазали секілді ғалымдардың қаламынан аққан сия ғылым мен ғибадаттың негізін қалпына келтіруге себепкер болды. Осылайша, Алла Тағаланың:

«Шынтуайында, біз Құранды түсірдік әрі Оны қорғаушымыз» (Хижр, 9) деген аяттағы уәдесінің жүзеге асқанына куә боламыз.

1886 ж. Деобандта ғылым институтының ашылуы жаңа ағымның бастауы емес еді. Керісінше, бұл асыл Ислам ақиқатын сақтап қалу шарасының жалғасы болатын. Құран, сүннет, оларға қарасты ғылым салалары немесе Ислам тарихы….қай-қайсысын қарастырсақ та, Деобанд ғалымдарының Исламды сақтап қалуда аса маңызды рөл атқарғанына кә боламыз. Олардан қалған бұл аса бай, асыл мұраның көптеген Ислам ғалымдары мен шәкірттері тарапынан байқалмауы — өкінішті. Олар Исламның Құран тәпсірінен бастап,  құқық, араб тілі, саяси реформаларға дейінгі барлық салаларының дамуына орасан зор үлес қосқан. Дегенмен, бұлардың арасынан Деобанд ғалымдарының Сүннеттің жанданып, сақталуы жолында қаржаған еңбектерін ерекше атай кету шарт.

Бұл ғалымдар тобын таныту нышаны ретінде, ұсынылып отырған мақала олардың хадис іліміне қосқан үлесінің ең маңыздыларына тоқталады. Жаңа заман ғалымдарының еңбектері де пайдаланылғанымен, назар негізінен алғашқы дәуір ғалымдарына аударылған. Пайдаланылған өзгеде әдебиеттер арасында ШейхМұхаммад Убәйдуллаһ әл-Қасимидің «Дарул-Улум Деобанд» атты кітабы, Дарул-Улум Деобандтың айлық ақпараттық парақшасы (Ражәб, хиджри 1432 ж.) да бар. Ғалымдар тізімінен Шейх, Мәуләнә, Муфти, т.б. іспетті құрмет нышандары алып тасталды.

Деобанд ғалымдарының хадис іліміне қосқан үлесі: ұмыт болған мұраны жандандыру

Деобанд ғалымдарының хадис іліміне қосқан үлесін түсіне білу үшін бірнеше мәселеге тоқтала кету керек. Алайда, мақаланы тым ауқымды етпеу мақсатында, біз тек екеуін талқылаймыз: біріншісі — олардың хадис үйрету бағдарламасы, ал екіншісі — олардың жазба жұмыстары.

Хадис үйрету бағдарламасы

Дарул-Улум Деобанд медресесі менүнділік субконтиненттерде орналасқан медресе филиалдары  Ислам институттары арасындағы ең жан-жақты әрі түгел қамтушы хадис үйрету бағдарламасына ие. Оқу бағдарламаларының негізін төмендегі дәстүрлі хадис ілімі жайлы еңбектер құрайды:

• «әл-Кутуб әс-Ситта (алты хадис кітабы: Сахих әл-Бухари, Сахих Муслим, Сунан ән-Нәсәи, Сунан Әби Дәуд, Сунан әт-Тирмизи, Сунан Ибн Мәджә)»
•  Мәлик ибн Әнәстің «Әл-Мууәттә» атты еңбегі: Яхья ибн Яхья әл-Мәсмудидің қайта өңделген нұсқасы және Мұхаммад ибн әл-Хасан әш-Шәйбәнидің  қайта өңделген нұсқасы
• Әбу Жағфар әт-Тахауидің «Шәрх Мағани әл-Әсәр» атты еңбегі
•  Әбу Иса әт-Тирмизидің «Әш-Шәмәил әл-Мұхаммәдия» атты еңбегі
• әл-Хатыб әт-Тибризидің «Мишкат әл-Мәсәбих» атты еңбегі

Оған қоса, кейбіреулері тек санаулы салаларда оқытылғанымен, төменде берілген шығармалар да оқу бағдарламасында қолданылады:

• Әбу Бәкр Ибн әс-Суннидің «Әмәл әл-Яум уә әл-Ләйлә» атты еңбегі
• Әбд әл-Азым әл-Мунзиридің «Әт-Тәрғиб уә әт-Тәрхиб» атты еңбегі
• Мухид-Дин ән-Нәуәуидің «Рияд-әс-Солихин» атты еңбегі
• Әш-Шәуқ ән-Нимауидің «Әсәр әс-Сунан»  атты еңбегі
• Юсуф Кандахлауидің «Хаят әс-Сахәбә» атты еңбегі
• Мұхаммәд Әшиқ Иләһидің «Зәд әт-Толибин» атты еңбегі

Ал хадис терминологиясы мен оған іргелес ғылымдарға келер болсақ, төменде берілген шығармалар да оқу бағдарламасында қолданылады (кейбіреулері тек санаулы салаларда):

• Әбу Әмр Ибн әс-Соләнің «Мағрифат Әнуә Илм әл-Хадис»  атты еңбегі («Муқаддимат Ибн әс-Солә» деген атаумен де танылған).
• Ибн Хажар әл-Әсқаланидің «Нузхат ән-Нәзәр Шәрх Нухбат әл-Фикәр» атты еңбегі
• Джәләләд-Дин әс-Суютидің «Тадриб әр-Рауи» атты еңбегі
• Әбд әл-Хақ әд-Дихлауидің «Әл-Муқаддима» атты еңбегі

 «Әл-Кутуб әс-Ситта» бойынша дәріс бергенде, ғалымдар тек кейбір тарауларын оқығанды мақұл көрмегендіктен, кітаптардың басынан аяғына дейін оқылуын қадалаған. Көбіне шәкірт(тер) алты кітаптың барлығын оқығанын ұстазы тыңдап отырады, дегенмен кейде ұстазы оқып, шәкірттер де тыңдайды. Оқушы бітіруші куәлігін тек алты кітап пен басқа хадис жинақтарын оқып, меңгергеннен кейін ғана алады. Мұнда Дарул-Улумдегі оқу курсының ең соңғы жылы риуаят ету мен түсіндірме беру (дирая) жағынан осы алты кітапты зерделеуге арналғандығын айта кеткен жөн.

Бұл оқу орнындағы көптеген бөлімдерде оқушылардың оқу барысында белгілі көлемде хадистерді жатқа білулері, кейде «Рияд-әс-Солихин» мен «Мишкәт әл-Мәсәбиһ» секілді хадис жинақтарын жатқа білулері талап етіледі.

Дарул-Улум Деобанд қазір хадис ғылымында біліктілікті арттыруға арналған екі жылдық, ауқымды, аспирантуралық курс ұсынуда. Мұнда оқушылар хадис мамандарының жетекшілігінде хадис терминологиясы, жеткізушілер тізбегі бойынша хадисті бағалау, жеткізушілерді бағалау секілді ғылымдарда терең білім алады.

Жазба еңбектер

Деобанд ғалымдары хадис ілімінің дамып, танылуына классикалық хадис кітаптарын шығару арқылы да үлес қосқан. Олар хадистерді жинақтады, классикалық хадистердің бағалы қолжазбаларын ғалымдар мен оқушылар үшін қолжетімді етті. Түсіндірме, дәріс, қолжазба өңдеулері, аннотация, жинақтау, авторлық ету санатында жарық көрген еңбектері төмендегілер:

Түсіндірмелер

Бұл оқу орнында білім алған көптеген ғалымдар «әл-Кутуб әс-Ситтә»мен араб, урду және басқа тілдердегі танымал хадис еңбектеріне тамаша түсіндірмелер жазған.

«Сахих әл-Бухари»

• Ахмад Ридә әл-Бижноридің«Әнуәр әл-Бәри» атты еңбегі
• Әбд әр-Рауф әл-Хазарауидің «Фадл әл-Бәри фи Фиқһ әл-Бухари» атты еңбегі
• Мухаммад Идрис Кандахлауидің «Тухфәт әл-Қари» атты еңбегі
• Шәйр Заман әл-Хазарауидің «Фархат әл-Қариән Сахих әл-Бухари» атты еңбегі
• Әбд әр-Рохмән әл-Мурдәнидің «Әл-Кәусәр әл-Джәри фи Шәрх әл-Бухари» атты еңбегі
• Шәмс әд-Духә әл-Зәнкуридің «Толхис әл-Бухари» атты еңбегі
• Сыддық Ахмәд Бандауидің «Ис-әд әл-Бәри» атты еңбегі

Іргелес тақырыптарда жарық көрген дүниелер:

• Әбд әл-Әзиз Пунджәбидің «Нибрас әс-Сәри фи Атраф әл-Бухари» атты еңбегі
• Мұхаммад Әшиқ Иләһидің «Инғам әл-Бәри фи Шәрх Әшғар әл-Бухари» атты еңбегі
• Мұхаммад Әсир әл-Әдроуидің «Китаб әл-Мұғджәм ли Риджәл әл-Бухари» атты еңбегі
• Мужиб әр-Рохмән әл-Бангладешидің «Изәләт әл-Қассас ән Уәджх Қоль Бәғд ән-Нәс» атты еңбегі
• Мұхаммад Тохир әр-Рохимидің «Мә Янфә ән-Нәс фи Шәрх Қоль Бәғд ән-Нәс» атты еңбегі

Соңғы екі трактат Имам әл-Бухаридің «Сахих»-ындағы«қал бәғд ән-нәс»(кей адамдар айтты) деген тіркесін түсіндіруге арналған.

Сонымен қатар, төменде көрсетілген бірқатар қаламгерлер секілді Деобанд ғалымдары «Сахих әл-Бухаридегі» кейбір тарауларға түсіндірме де жазған:

Шейх әл-Хинд Махмуд әл-Хасан, Мәуләнә Мухаммад Идрис Кандахлауи, Мәуләнә Мәджид Әли Мәнәуи, Мәуләнә Фахр әд-Дин Мурадабани, Сәййид Бәдшәһ Гүл («Хамд әл-Мутағали» атты еңбек). Бұл санаттағы ең ауқымды еңбек Мәуләнә Мұхаммад Зәкәрия Кандахлауидің араб тілінде жазылған «әл-Әбуәб уә әт-Тәрәджим» атты жуырда алты томда басылып шығарылған туындысы.

«Сахих Муслим»

«Сахих Муслимнің» бірнеше белгілі түсіндірмесін айта кеткен соң, шейх Захид әл-Кәусәри былай деген:

«Шынтуайында, бұл түсіндірмелердің ешқайсысы «Сахих Муслимнің» толыққанды мағынасын аша алмайды. Бұл ғылымға қанбаған, кітаптың сырын ашқысы келетін ғұламаларды мазалайды. Көбіне бір түсіндірме белгілі бір мазхаб бойынша құқықтану яки иман негіздерін жақсы қамтыған болса, ақида мен фиқһ бойынша басқа мазхабтарға сай түсіндермелері біраз ақсап жатады. Тап осы жайт ғалымдардың шөлін қандырмайды. Яки түсіндірмелердің кіріспеге тоқталмай кеткенін кездестіруге болады. Ал кіріспе  хадисші ғалымдардың Муслимнің «Әт-Тәмйизі» секілді хадис ғылымының принциптерін баяндарда ең бірінші жазғандары болып табылады. Ал мұндай туындылар толық түсіндірмеленуі абзал. Сондай-ақ, ғалымдар үшін жеткізушілер тізбегі аса маңызды болғанына қарамастан, түсіндірме жазушылардың арасында бұл мағлұматты мүлдем қарастырмайтындары да кездеседі. Осыған орай, түсіндірме бір тараптан көңіліңізден шығып жатса, басқа қырларынан көңілге қонымсыз болып та жатады. Туындының түсіндірмесінде көбіне белгілі бір тұстары қайталана қарастырылмай қалып отырады. Бұл оның меңгеруде үлкен келеңсіздік туғызады. Біз шын ықыласпен баспа әлемінде «Сахих Муслимнің» осы мәселені шешер, бос қалып қойған тұстарын толтырар түсіндірмесінің жарық көруін қалар едік.

Біз осы үмітіміздің орындалғанын, біз іздеген ілімнің ғажайып інжу-маржанын «Фатхул-Мулхим фи шархи Сахих Муслим» атты Үндістанда жарық көрген әйгілі еңбектен кездестірдік.»

«Фәтхул-Мулхимді», яғни жоғарыда аталмыш туындыны Мәуләна Шәббир Ахмәд Усмани жазған. Дегенмен, еңбекті бітіруден алдын ол кісі өмірден озды. Одан соң, Пәкістанның жетекші ғалымдарының бірі Муфти Тақи Усмани кітапты бітіруді өз мойнына алды.

Ғалымдардың көбі маңыздылығы мен пайдасына орай, Имам Муслимнің «Сахих Муслимдегі» кіріспесіне аса назар аударған. Араларындағы ең үздігі Әли Ахмәд әл-Ағзамидің араб тілінде жазған туындысы. Өкінішке орай, ол әлі басылымда емес. Урду тілінде жазылған басқа еңбектер де бар.

«Сунан ән-Нәсәи»

• Ахмәд Хасан әл-Фәттәнидің «Әл-Муктафә би Шәрх әл-Муджтәбә» атты еңбегі

«Жәмиғ әт-Тирмизи»

• Әшфәқ әр-Рохмән Кандахлауидің «Әт-Тиб әш-Шәзи» атты еңбегі
• Иброһим Бәләуидің «Һәдият әл-Әһуәзи» атты еңбегі
• Шәмс әл-Хақ әл-Әфғанинидің «Тәнқиһ әш-Шәзи» атты еңбегі
• Әсғар Хусәйннің «Нәзл әс-Сәуи» атты еңбегі
• Мұхаммәд Юсуф Бәнуридің «Мағариф әс-Сунан» атты еңбегі. Мұнда автор ұстазы, Әнуәр Шах әл-Кәшмиридің дәрістегі сөздері мен ізденістерін де қосқан. Еңбекті бітіруден алдын ол кісі өмірден озды. Ол бастаған туындыны бітіру жұмыстары қазір жүргізілуде.
• Сарфараз Хан Сафдардың «Хазәин әс-Сунан» атты еңбегі
• Сәййид Бәдшәһ Гүл мен Мұхаммәд Мусә Рузани Бази бұл туындыға түсіндірме жазған.

Мәуләнә ФадлАллаһ әр-Рохмәни «Иләл әт-Тирмизиге», Мәуләнә Зәкәрия Кандахлауи «Әш-Шәмәил әл-Мухаммадиясына» түсіндерме жазған.

Мәуләнә Юсуф Банури «Люб әл-Любәб фи Тахридж Мә Яқулю әт-Тирмизи уә фи әл-Бәб» деген тақырыпта кітап жазуды бастады. Онда ол Имам әт-Тирмизидің Сунанындағы«уә фи әл-Бәб»деген сөзбен берілген хадистерді қарастырған.

Алайда, басқа да келісімдері мен жауапкершіліктері болғаны себепті , ғалым бұл тақырыпта тек шағын көлемде жұмыс жасады. Осыған орай, ол кітапты бітіруді Муфтий Уәли Хасанға тапсырған. Ол да ұстаздығы мен басқа міндеттерінің болуына орай, бұл кітаппен тек аз көлемде жұмыс істеуге ғана мүмкіндігі болды. Соңында, жауапкершілік Мәуләнә Хабиб Аллаһ Мухтарға берілді. Еңбек атауын «Кәшф әл-Ниқаб әммә Яқулюһу әт-Тирмизи уә фи әл-Бәб» деп өзгертіп, ол кітаптың бірнеше томдағы қыруар үлкен бөлігін бітірді.

«Сунан Әби Дауд»

• Халил Ахмәд әс-Сахаранпуридің «Бәзл әл-Мәджһуд» атты еңбегі
•  Шәйр Заман әл-Хазарауидің «Интибаһ әр-Руқуд фи Хал Сунан Әби Дауд» атты еңбегі
•  Мұхаммад Тохир әр-Рохимидің «Зубдәт әл-Мақсуд фи Хал Қоль Әбу Дауд» атты еңбегі

Басқалардың имам Әбу Даудтың Сунанындағы «қол Әбу Дауд» деген тіркесіне жазба түсіндірме жұмыстары бар.

«Мууәттә Малик» (Яхья ибн Яхьяның өңделген нұсқасы)

• Мұхаммад Зәкәрия Кандахлауидің «Әуджәз әл-Мәсәлик» атты еңбегі
• Әшфәқ әр-Рохмән Кандахлауидің «Кәшф әл-Муғатта фи Рижәл әл-Муәттә» атты баяндаушыларға қатысты еңбегі

Имам Тахауидің «Шәрх Мағани әл-Әсәр» еңбегі

• Юсуф Кандахлауидің «Әмәни әл-Ахбәр» атты еңбегі. Ғалым кітаптың бірінші ширегі бітпес бұрын дүниеден озған.
• Әшиқ Иләһидің «Тәбхидж әр-Роуи би Тахридж Әхәдис әт-Тәхәуи» атты еңбегі
• Әшиқ Иләһидің «Мәджәни әл-Әсмәр» атты еңбегі
• Хусәйн Әли Пунджәбидің «Талхис әт-Тәхәуи» атты еңбегі
• Мұхаммәд Әмин Әурақзәидің «Нәср әл-Әзхәр» атты еңбегі
• Әбд әр-Рохмән әл-Камилпуридің «Әл-Хауи әлә Мушкиләт әт-Тәхәуи» атты еңбегі

Төмендегілер урду тіліндегі түсіндірмелері:

• Сарфараз Хан Сафдардың «Әл-Кәләм әл-Хауи фи Ибарат әт-Тәхәуи» атты еңбегі
• Шәббир Ахмәд әл-Мирасидің «Идәһ әт-Тәхәуи» атты еңбегі
• Әс-әд Аллаһ әр-Ромфуридің «Мисбәһ әт-Тәхәуи» атты еңбегі

 Төмендегілер кітаптың баяндаушыларына қатысты жазылған туындылар:

• Мұхаммәд Әюб әл-Мәзәриһидің «Тәжәрим әл-Әхбәр мин Риджәл Шәрх Мәғани әл-Әсәр» атты еңбегі
• Әбд әл-Әзиз Пунджәбидің «Риджәл әт-Тәхәуи» атты еңбегі
• Хабиб әр-Рохмән әл-Әғзамидің «Әл-Хәуи фи Риджәл әт-Тәхәуи» атты еңбегі

Сондай-ақ, Мұхаммәд Әюб әл-Мәзәриһидің «Тәшиһ әл-Әғләт әл-Китәбия әл-Уәқия фи ән-Нусәйх әт-Тәхәуия» атты қолжазбалардағы қателерге қатысты жазылған еңбегі де бар.

«Мишкәт әл-Мәсәбиһ»

Әл-Хатиб әт-Тибризидің «Мишкәт әл-Мәсәбиһ» атты туындысы — Индия субконтинентіндегі ең көп айналымдағы, ең көп оқылатын хадис кітаптарының бірі. Деобандтың көптеген ғалымдарының осы кітапқа араб немесе урду тілінде  жазған аннотациялары яки түсіндірмелері бар.

Араб тіліндегі түсіндірмелер:

• Мұхаммәд Идрис Кандахлауидің «Әт-Тоғлиқ әс-Сәбиһ» атты еңбегі

Урду тілінде түсіндірмелер көп. Арасындағы ең үздіктерінің бірқатары:

• Әбу әл-Хасан әл-Чатғамидің «Тәнзим әл-Әштәт ти Хал Әуисәт әл-Мишкаһ» атты еңбегі
• Мұхаммәд әл-Чатғамидің «Миғрат әл-Әмәлиһ Шәрх Мишкәт әл-Мәсәбиһ» атты еңбегі

Басқа хадис ғылымында жазылған шығармалар:

Басқа хадис туындыларының да түсіндірмелері бар. Олардың арасында:

• «Қалаид әл-Әзхар» - Мұхаммәд ибн әл-Хасан әш-Шәйбанидің «Китаб әл-Әсәр» атты еңбегінеМәхди Хасан әш-Шахжаханпуридің жазған түсіндірмесі. Ол кітаптың үштен бірін бітірген.
• Фадлуллаһ әл-Джиләнидің«Фадлуллаһ әс-Сомәд фи Шәрх әл-Адаб әл-Муфрод» атты еңбегі. Сондай-ақ, ұстазы Әбд әл-Латыфтың «Иләл әт-Тирмизи»  еңбегіне жазған түсіндірмесі де бар.
• Идрис Кандахлауидің «Тухфәт әл-Икуән би Шәрх Хадис Шуғаб әл-Имән» атты еңбегі
• Мұхаммәд Хаят әс-Санбхалидің «Тағтир әл-Мазхам фи Шәрх Булуғ әл-Марам» атты еңбегі
• Әшиқ Иләһидің «Әл-Фәуәид әс-Сәния фи Шәрх әл-Әрбаин ән-Нәуәуия» атты еңбегі
• Зафар Ахмәд Усмәнидің «Тухфәт әл-Қуддус фи Шәрх Бахджат ән-Нуфус» атты еңбегі
• Әбдуллаһ Қутб әл-Мурдәнидің «Шәрх Шуғаб әл-Имән» атты еңбегі

Диктанттар мен дәрістер

Дарул-Улум Деобандта берілген хадис дәрістері ерекше де ауқымды болады. Олар хадис мәтінін барлық қырлардан қарастырады: түсіндірме, құқықтану, ғалымдар арасындағы айырмашылық, жеткізушілерге сыни көзқарас және тағы басқа тараптардан. Бақытқа орай, әу бастан-ақ бүгінгі күнге дейін мұндай дәрістердің барлығы жазылып отырған. Осылайша, білім қазынасы болған дәріс жазбахаттары (конспектілер) Дарул-Улумнің бітірушілерінің көбінде бар. Олардың көбі ол жазбаларды баспаға беріп, таралуын қамтамасыз еткен. Мұндай кітаптар санаты үлкен ғылыми бағаға ие пайдалы кітапхананы құрап отыр.

Жазбалар энциклопедиялық хадис түсіндірмелерімен парапар әрі түбегейлі мағынаны бере алатындығы үшін, оқушылар, ізденушілер, ғалымдар мен мұғалімдер үшін қыруар пайдаға ие. Ал, мұның барлығы хадис жинақтарынан дәріс берудегі озық тәжірибенің арқасында.

Бұл жанрдағы жазбалардың көбі «Кутуб әс-Ситтә»-ға қатысты араб тілінде, кейбіреулері урду тілінде жинақталған. Арасындағы ең үздіктері — Мәуләнә Рошид Ахмәд Гонгохи мен Мәуләнә Әнуар Шах әл-Кашмиридің дәрістерінің жазбалары, себебі оларды ретке келтіріп, өңдеп, таратқан оқушылар мен ғалымдар да бұл саланың мамандары болатын. Мәуләнә Рошид Ахмәд Гонгохидің дәрістерінің барлық жазбаларыМәуләнә Зәкәрия Кандахлауи яки оның беделді әріптестері мен оқушылары тарапынан өңделіп болып, дәріс берген ғалымның өзі өмірден озған соң, баспадан шыққан. Дәріс жазба хаттарының кейбіреуі төмендегідей:

«Сахих әл-Бухари»

• Рошид Ахмәд Гангохидің дәріс жазбаларын Мәджид Әли Мәнәуи, Хусәйн Әли Пунджәби менМұхаммәд Яхья Кандахлауи ретке келтірген. Оның арасында ең әйгілі әрі пайдалысы — Мұхаммәд Яхья ретке келтіріп, кейіннен ұлы Мәуләнә Зәкәрия өңдеп, түсіндірмесін жазған «Ләми әд-Дәрори» атты еңбек. Бұл дәріс жазбалары жинағы араб тілінде, ал қалғаны урду тілінде жазылған.
• «Ән-Нур әс-Сәри»: Махмуд  Хасан әд-Деобандидің дәрістері
• «Файд әл-Бәри»: Әнуәр Шах әл-Кәшмиридің дәрістері, ретке келтірген -Бәдр Әләм әл-Мираси. Бұл туынды Әл-Бәдр әс-Сәри»атты ретке келтіруші ғалым жазған пайдалы қосымшамен көркемделген. Бұл дәрістерді басқа көптеген беделді ғалымдар да жинап өңдеген. Олардың арасында Муназир Ахсан Гиләни мен Мұхаммад Таййиб әл-Қасими де бар, алайда олардың жұмыстары баспадан енді жарық көрмек.
• «Дәрсе Бухари» және «Фадлул-Бәри»: Шәббир Ахмәд Усмәнидің дәрістері
• «Идәһ әл-Бухари«: Фахр әд-Дин әл-Мурадабади дәрістері
• «Тақрир әл-Бухари«: Хусәйн Ахмәд әл-Мәдәни мен Зәкәрия Кандахлауидің екі бөлек дәрістері

«Сахих Муслим»

• «Әл-Хал әл-Муфхим«: Рошид Ахмәд Гангоһи дәрістері
• Әнуәр Шах әл-Кәшмири дәрістері: Әбд әл-Әлә әл-Хасани мен Әли Ахмәд әл-Әғзәми жинап өңдеген,  олардың жұмыстары енді басылмақ.

«Джәмиғ әт-Тирмизи»

• «Әл-Кәукәб әд-Дурри«: Рошид Ахмәд Гангоһи дәрістері, Зәкәрия Кандахлауи жинап өңдеген.
• «Тақрир әт-Тирмизи«: Махмуд Хасан әд-Деобанди дәрістері
• «Әл-Арф әш-Шәзи«: Әнуәр Шах әл-Кәшмири дәрістері, Мұхаммәд Ширағ жинап өңдеген.
• ∙       «Әл-Уирд әш-Шәзи«: Махмуд Хасан әд-Деобанди дәрістері
• ∙       «Әл-Нафғ әш-Шәзи«: Рошид Ахмәд Гангоһи дәрістері
• ∙       Әбд әр-Рохмән әл-Камулпури дәрістері
• ∙       Хусәйн Ахмәд әл-Мәдәни дәрістері. Бұл дәрістердің өңделген жазба хаттары бірнешеу, солардың арасындағы ең үздігі әрі көпшілікке қолжетімді болғаны — «Мағариф Мәдәния» деген атпенТохир Хасан Амрони тарапынан жиналып өңделген туынды.

«Сунан Әби Дәуд»

• «Әнуәр әл-Махмуд«: араб тіліндегі Махмуд Хасан әд-Деобанди, Әнуәр Шах әл-Кашмири, Шәббир Ахмәд Усмани дәрістерінің жинағы, Мұхаммәд Сыддық ән-Нәжиб Әбәди жинап өңдеген. Өңдеу барысында Халил Ахмәд әс-Сахаранфуридің «Бәзл әл-Мәджһуд» атты еңбегіне сілтеме жасаған.

«Сунан ән-Нәсәи»

• «Әл-Файд әс-Сәмәи«: Рошид Ахмәд Гангоһи дәрістері

«Сунан Ибн Мәджә»

• Рошид Ахмәд Гангоһидің енді басылым көрмек болған дәрістері. «Сунан Ибн Мәджә» мен «Шарх Мағани әл-Әсәрдің» басқа жазба хаттары мен қалған туындылар урду тілінде жарық көрген.

Маргиналия

Оқу барысында, оқушылардың егжей-тегжейлі түсіндірмелерден білім алуға шамалары жетпеуі мүмкін. Сондықтан, ғалымдар бағдарламадағы кітаптардың «маргиналия» (хауаши) деп аталатын аннотациясын жазған. Мұндай қысқартпа нұсқалар бастапқы кітаптан алынған қысқа мәтіндерден құралады. Ғалымдар түсіндірмелердің ең өзекті тұстарын қысқаша баяндауға тырысады. Үнділік субконтинентте басылған оқу бағдарламасындағы кітаптардың көбінде маргиналия бар. Деобанд ғалымдары сансыз хадис кітаптарының осындай қысқа нұсқасын жазған.

Маргиналия жиі кездесетін хадис кітаптары:

• «Сахих Бухари»: Ахмәд Әли әс-Сахаранпури, Әбд әл-Әзиз Пунджәби, Мұхаммәд Тохир әл-Мурдәни мен Әбд әл-Джәббәр әл-Ағзәми жазған «Миқбас әл-Уәри».
• «Джәмиғ әт-Тирмизи»: Ахмәд Әли әс-Сахаранпури, Мәджид Әли Мәнәуи, Әшроф Әли әс-Сәнуижазған «Әс-Сәуәб әл-Хули».
• «Сунан Әби Дәуд»: Фахр әл-Хасан Гангохи, Мұхаммәд Хаят әс-Сәнбхали, Мәджид Әли Мәнәуи
• «Сунан ән-Нәсәи»: Әшфәқ әр-Рохмән Кандахлауи
• «Сунан Ибн Мәджә»: Әшфәқ әр-Рохмән Кандахлауи, Фахр әл-Хасан Гангохи, Әнуәр Шах әл-Кәшмири
• «Мууәттәғ Мәлик»: Әшфәқ әр-Рохмән Кандахлауи
• «Шәрх Мәғони әл-Әсәр»: Мұхаммәд Аюб әс-Сахаранпури, Әбд әл-Әзиз Пунджәби
• «Мишкәт әл-Мәсәбиһ»: Мұхаммәд Аюб әс-Сахаранпури мен Насыр әд-Дин әл-Камильпури

«Сахих Бухари», «Джәмиғ әт-Тирмизи» мен «Мишкәт әл-Мәсәбиһтің» Үндістан аумағында қолжетімді болған, басылған нұсқалары көбіне Ахмәд Әли әс-Сахаранпури жазған маргиналиялармен бірге жүреді.

Маргиналия жазылған басқа да хадис кітаптары:

• Әш-Шәуқ ән-Нимауидің «Әсәр әс-Сунан» атты еңбегіне Әнуәр Шах әл-Кашмири жазған маргиналия
• «Ләми әд-Дәрари», «Әл-Кәукәб әд-Дурри», «Бәзл әл-Мәджхуд» атты еңбектерге Зәкәрия Кандахлауи жазған маргиналия
• Шах Уәли Аллаһ әд-Дихләуидің «Әр-Расәил әс-Сәләт» атты еңбегіне Әшиқ Иләһи жазған маргиналия
• «Насб әр-Рая» атты туындыға Әбд әл-Әзиз Пунжаби мен Мұхаммәд Юсуф әл-Камилпуридің «Буғ-ят әл-Әлмәи» атты маргиналиясы
• Мұхаммәд ибн Әбд әр-Росул әл-Бәрзәнджидің «Әл-Ишағаһ фи Әшрат әс-Са-а» атты еңбегінеЗәкәрия Кандахлауи жазған маргиналиясы

Хадис терминологиясы

Исламның ең елеулі қырларының бірі — ғалымдардың Алла Елшісінің (салла Аллаһу әләйһи уә сәлләм) үйреткендерін қаз қалрында сақтап қалу үлгісі. Олар хадис түпнұсқалығы мен жеткізушілерінің сенімділігін анықтау мақсатында біршама қағида орнатқан. Деобанд ғалымдарының да бұл тақырыпта шығармалары бар. Олардың кейбіреуі төмендегілер:

• Зафар Ахмәд Усмәнидің«Қоуәид фи Улюм әл-Хадис» атты шығармасы. Бұл — оның «Иғлә әс-Сунән» атты шығармасына кіріспе. Ол жұмыс кейіннен Әбдул-Фәттах Әбу Ғудда тарапынан өңделіп басылды.
• Шәббир Ахмәд Усмәнидің «Мәбәди Илм әл-Хадис уә Усулюһ» атты шығармасы. Бұл — оның«Фәтх әл-Мулхим» атты «Сахих Муслимге» жазған түсіндірмесіне кіріспе. Ол жұмыс кейінненӘбдул-Фәттах Әбу Ғудда тарапынан өңделіп басылды.
• «Минхат әл-Муғис»: Зәйн әд-Дин әл-Ирақидің «Әлфият әл-Хадис» атты шығармасына Идрис Кандахлауи жазған түсіндірме
• Әшфәқ әр-Рохмән Кандахлауидің «Илм әл-Хадис» атты еңбегі
• Әбд әр-Рохмән әл-Мурданидің «Джәуәхир әл-Усуль әл-Хадис» атты еңбегі
• Мұхаммәд Хасан әл-Бәшәрауидің «Ахсән әл-Хабар фи Мәбәди Илм әл-Әсәр» атты еңбегі
• Мұхаммәд Үбәйд Аллаһ әл-Әсәдидің «Улюм әл-Хадис» атты еңбегі
• Әбдул-Джәлил әл-Қосимидің «Мифтах әл-Хадис» атты еңбегі
• «Фәуәид Джәмия»: Әбдул-Әзиз әл-Дихләуидің «Әл-Уджәлә әл-Нафия» атты шығармасына Әбдул-Халим Нуғмәни жазған түсіндірме
• Әмин әл-Хақ әл-Мурдәнидің «Бәсәир әс-Сунна» атты еңбегі
• Ниғмәталлаһ әл-Әзәми мен Дарул-Улум Деобандтағы хадис бөліміндегі студенттердің  «Әл-Хадис әл-Хасан» атты еңбегі
• Хәбиб әр-Рохмән әл-Әзәмидің «Тағдиль Риджәл әл-Бухари» атты еңбегі
• Әсир Әдрауидің «Фән Әсмә әр-Риджәл» атты еңбегі

Хадис сенімділігін тексеру мен жинақтау

Соңғы кезде хадис сенімділігін жоққа шығару үшін және Исламның бастапқы кезеңдеріндегі хадис жинау тәсілдерін сынау үшін жұмыла әрекет еткендер болды. Бұл ауыр мәселені шешу үшін Деобанд ғалымдары біршама кітап жазған. Олардың кейбіреулері төмендегілер:

• Идрис Кандахлауи мен Мұхаммәд Таййиб әл-Қасимидің «Худжият әл-Хадис» атты екі бөлек туындылары
• Хабиб әр-Рохмән әл-Әғзәмидің урду тіліндегі «Нусрат әл-Хадис» атты еңбегі. Оны Масғуд әл-Әғзәми және шейх Мухаммәд Әууәмәніңекеуі бірлесе отырып араб тіліне аударды.
• Мұхаммәд Тохир әл-Мурдәнидің «Әл-Интисәр ли Суннәт Сәййид әл-Әброр» атты еңбегі
• Сарфараз  Хан Сафдардың «Нәтәидж әл-Инкар әл-Хадис» атты еңбегі
• Әбу әл-Хасан ән-Нәдәуидің «Әл-Мәдхал илә Дирасат әл-Хадис ән-Нәбәуи әш-Шәриф» және«Дәур әл-Хадис фи Тәкуин әл-Мунәх әл-Исләми»атты еңбегі
• Муназир Ахсан Гиләнидің «Тәдуин-е Хадис» атты еңбегі. Бұл шығарманы кейінірек Әбдур-Раззақ әл-Искандери араб тіліне аударып, Башшар Әууәд Мағруф өңдеген.
• Мустафа Әзәмидің «Дирасат фи әл-Әхадис ән-Нәбәуия» атты еңбегі
• Муса Рухани Бәзидің «Әл-Фәуәид әл-Мәләккутияфи ән әл-Хадис Худжжә» атты еңбегі
• Әбдур-Рошид Нуғмәни жазған «Әл-Имәм Ибн Мәджә уә Китәбуһу әс-Сунан» атты еңбектің бірінші бөліміне хадис жинақтау тақырыбында талқылау берілген.
• МустафаӘзәмидің «On Schacht’s Origins of Muhammadan Jurisprudence» аттыеңбегі

Хадис кітаптарына түсіндірме жазғандардың көбі бұл мәселе жайлы басқа жұмыстарының кіріспесінде егжей-тегжейлі айтып өтеді.

Қол жазба өңдеу

Қазіргі уақытта білім әлеміндегі ең үлкен қызмет ету жолдарының бірі — ізденушілер мен ғалымдарға қолжетімді болмаған, классикалық Ислам қолжазба-туындыларын өңдеп баспадан шығару. Ғалымдар қандай да болмасын туындыны баспадан шығармас бұрын, ғалымдар берілген мәтіннің түпнұсқалық екендігіне көз жеткізу үшін сол еңбектің бірнеше қолжазбасын салыстырады. Деобанд ғалымдары өңдеп, баспадын шығарған шығармалардың кейбіреулері төмендегідей:

• Джәмәл әд-Дин әз-Зәйләидің «Насб әр-Рая фи Тахриж Әхадис әл-Хидая» атты еңбегі. Бұл шығарманы кейінірек Әбд әл-Әзиз Пунджаби мен Мұхаммәд Юсуф әл-Камилфури өзгертіп, Юсуф Банури қайта өңдеген.
• Мұхаммәд ибн Мұхаммәд әл-Мағрибидің «Джәм әл-Фәуәид мин Джәми әл-Усуль уә Мәджмә әл-Зәуәид» атты еңбегі, Әшиқ Иләһи өңдеген.
• Мустафа Әзәми өңдеген «Сахих Ибн Хузаймә»  атты шығарма.
• «Нұхбәб әл-Әфкәр фи Танқиһ Мәбәни әл-Ахбар»: Бәдр әд-Дин әл-Айни жазған «Шәрх Мағани әл-Әсәр» атты шығарманың түсіндермесі. Әршәд әл-Мәдәни де өңдеген.
• Мұхаммәд Тохир әл-Фәттәнидің «Әл-Муғни фи Дәбт Әсмә әр-Риджәл» атты еңбегі, Зәйн әл-Әбидин әл-Әғзәми өңдеген.

Есімі өткен ғасырда сансыз классикалық хадис қолжазбаларын жандандырып, қалпына келтіргендер қатарынан ерекше орын алған ұлы хадис ғалымы — Мәуләнә Хабиб әр-Рохмән әл-Әғзәми. Ол өңдеген кейбір жұмыстар төмендегілер:

• Әбд әр-Раззақ әс-Санғанидің «Әл-Мусаннаф»  атты шығармасы
• Әбу Бәкр ибн Әби Шәйбәнің «Әл-Мусаннаф»  атты шығармасы. Ол өте ауқымды хадис жинағымен өмірінің соңына қарай айналыса бастап, бітірмей жатып өмірден озған.
• Әбд Аллаһ ибн әз-Зубәйр әл-Хумәйдидің «Әл-Муснәд»  атты шығармасы
• Сәид ибн Мансұрдың «Әс-Сунан»  атты шығармасы
• Әбд Аллаһ ибн әл-Мубәрактың «Китаб әз-Зухд уә әр-Риқақ»  атты шығармасы
• Ибн Хаджардың «Әл-Маталиб әл-Әлия би Зәуәид әл-Мәсәнид әс-Сәмәния»  атты шығармасы
• Ибн Хаджардың «Мухтасар әт-Тарғиб уә әт-Тархиб»  атты шығармасы
• Нур әд-Дин әл-Хайсамидің «Кәшф әл-Әстар ән Зәуәид әл-Бәззәр»  атты шығармасы
• Мұхаммәд Тохир әл-Фәттанижің «Маджмә Бихар әл-Әнуәр»  атты шығармасы

Басқа шығармалар:

Деобанд ғалымдары өздері кез болған өзекті мәселелер мен замандарының талабын қанағаттандыру мақсатында хадис ілімі бойынша араб және урду тілдерінде біршама еңбек жазған. Олардың кейбір жұмыстары төмендегілер:

Араб тіліндегі жұмыстар:

• Әшраф Әли әс-Сәнуидің «Джәми әл-Әсәр»  атты шығармасы. Ол басқа жауапкершіліктеріне байланысты бұл жұмысын тәмәмдай алмаған.
• Зафар Ахмәд Усмәнидің «Иғлә әс-Сунан»  атты шығармасы. Бұл туынды оның ұстазы Әшраф Әли әс-Сәнуидің жетекшілігімен дәрістеріне негізделе отырып жазылған.

Бұл шығармалар Ханафи мәзхабы хадисті тәрк етіп, асыра ақылға жүгінеді деп айыптаушы тараптардың пікірлерін жоққа шығарып,  Ханафи мазхабының ережелеріне сай жеткізу тізбегі мен хабарларды жинап зерделеуге негізделеді. «Иғлә әс-Сунан» кітабы жиырма бір томда басылып шығарылған. Шығарманың өзі он сегіз том, қалған үш томы оған кіріспе:

• Кіріспенің бірінші томы — хадис терминологиясы мен қағидаларының түсіндірмесі. Ханафи мазхабына тән терминологияға ерекше назар аударылған. Әбдул-Фаттах Әбу Ғудданыңөңдеуімен «Қауәид фи Улюм әл-Хадис» деген атаумен бұл бөлім жеке де басылған.
• Кіріспенің екінші томы —  «Қауәид фи Улюм әл-Фиқһ» атты фиқһ ережелері мен  терминологиясы жинағы. Хабиб Ахмәд әл-Киранауи жазған.
• Кіріспенің үшінші томы Имам Әбу Ханифа мен хадис ғалымдарының арасындағы оның жолдас-әріптестері жайлы.

Басқа шығармалар:

• Әшраф Әли әс-Сәнуидің  «Әт-Тәшәрруф би Мағрифат Ахадис әт-Тасаууйф»  атты шығармасы
• Әнуәр Шах әл-Кашмиридің  «Әт-Тәшрих би Ма Тауатар фи Нузуль әл-Мәсиһ»  атты шығармасы
• Әшиқ Иләһидің  «Әл-Әнәқид әл-Ғалия»  атты шығармасы
• Зәкәрия Кандахлауидің «Джуз фи Хажжат әл-Уәдә уә Умрат әр-Росуль»  атты шығармасы
• Мұхаммәд Манзур Нуғманидің  «Әлфият әл-Хадис»  атты шығармасы
• Әшиқ Иләһидің  «Зад әт-Толибин»  атты шығармасы
• Мәхди Хасан әш-Шахджаханпуридің  «Әс-Сойф әл-Муджаллә әлә әл-Мухаллә»  атты шығармасы.Ибн Хазмның дараланған көзқарасын өзінің “Әл-Мухаллә” атты кітабында жоққа шығарады.
• Мұхаммәд Аюб әш-Шахаранпуридің «Тоқиб әт-Тақлиб әл-Уәқиғ фи Тахзиб әл-Тахзиб»  атты шығармасы. Ибн Хажардың «Тахзиб әл-Тахзиб»  атты шығармасындағы қателеріне қарата жазылған.
• Мұхаммәд Ильяс Кандахлауидің «Интихаб Мишкәт әл-Мәсәбиһ»  атты шығармасы
• Мұхаммәд Юсуф Кандахлауидің «Хаят әс-Сохәбә»  атты шығармасы
• Мұхаммәд Юсуф Кандахлауидің «Әл-Әхадис әл-Мунтохобә фи әс-Сифәт әс-Сит»  атты шығармасы
• Әюб әр-Рошид Нуғмәнидің «Мә Тәмәссу иләйһ әл-Хажа»  атты шығармасы. Кітаптың атын Әбдул-Фәттах Әбу Ғудда «Әл-Имәм Ибн Мәжә уә Китабуһу әс-Сунан» деп ауыстырып, оны өңдеп, түсініктеме жасаған. 
• Әюб әр-Рошид Нуғмәнидің «Мәкәнәт әл-Имам Әбу Ханифа фи әл-Хадис»  атты шығармасы.Әбдул-Фәттах Әбу Ғудда оны өңдеп, түсініктемелеген.
• Үбәйд Аллаһ әл-Әсәдидің «Бәйн әд-Дәиф уә әл-Мәуду»  атты шығармасы
• Әбдул-Әзиз Пунджәбидің «Фихрис Муснәд Ахмәд»  атты шығармасы
• Әбдул-Әзиз Пунджәбидің «Тәбуиб Муснәд Ахмәд»  атты шығармасы

Мәуләнә Хабиб әр-Рохмән әл-Әзәми «Муснәд Ахмәдқа» жазылған Шейх Ахмәд Шәкирдің маргиналиясына академиялық сыни еңбек жазған. Шейх Ахмәд Шәкирдің бұл жұмысқа тәнті болғаны сонша, оны кітаптың кейінгі нұсқаларына қосып басып шығарған.

Урду тіліндегі жұмыстар:

• Бәдр Әләм әл-Мирасидің «Тәрджумән әс-Сунна» атты еңбегі
• Бәдр Әләм әл-Мирасидің «Джәуәһир әл-Хикам» атты еңбегі
• Ихтишам әл-Хасан Кандахлауидің  «Мағариф әс-Сунна» атты еңбегі
• Мұхаммәд Хаят әс-Санбхалидің  «Тәджрид әл-Бухари» атты еңбегі
• Зәйн әл-Әбидин әл-Мирасидің  «Интихаб әс-Сиһә әс-Ситтә» атты еңбегі
• Әбдуллаһ Ториқтің  «Интихаб әт-Тарғиб» атты еңбегі
• Мұхаммәд Мәнзур Нуғмәнидің «Мағариф әл-Хадис» атты еңбегі
• Зәкәрия Кандахлауидің «Фәдәил әл-Әғмәл» атты еңбегі
• Әбдур-Рошид Нуғмәнидің «Ибн Мәджә Аур Илм-е Хадис» атты еңбегі. Бұл туынды жоғарыда айтылып кеткеннен өзгеше.

Қорытынды

Жоғарыда айтылғандай, бұл мақаланың мақсаты алғашқы дәуір ғалымдарының жұмысына екпін қоя отырып, Деобанд ғалымдарының хадис іліміне қосқан үлесіне көз жүгірту бо